Z drugiej strony nie można oprzeć się wrażeniu, iż poza niewątpliwie doniosłymi celami jakie przyświecały Ustawodawcy podczas tworzenia nowych przepisów, zdecydowanie większego znaczenia nabierze zasada szeroko pojętego oportunizmu.

Przejawem zwiększonej roli tej zasady w polskiej procedurze karnej będzie, tytułem przykładu, artykuł 59a kodeksu karnego - instytucja umorzenia postępowania karnego na wniosek pokrzywdzonego. Przepis i przesłanki jego stosowania ujęto na tyle szeroko, iż możliwym będzie jego zastosowanie względem osób oskarżonych o popełnienie bardzo wielu rodzajów czynów zabronionych, w tym takich, które godzą w istotne społecznie dobra prawne, takie jak np. zdrowie (umorzenie będzie możliwe np. w przypadku oskarżenia o spowodowanie średniego uszczerbku na zdrowiu).

Kolejnym przykładem zmiany, która w pewnym wymiarze wpisuje się w powyższy mechanizm, pozostaje nowelizacja kodeksu karnego z dnia 20 lutego 2015 r. (Dz.U.2015.396). Wejdzie ona w życie wraz z nadejściem 1 lipca 2015 roku. Zmiany będą dotyczyły m.in. skrócenia okresu przedawnienia karalności przestępstw.

Przepisy obowiązujące do 1 lipca 2015 roku

Aktualnie obowiązujący art. 102 kodeksu karnego normuje instytucję tzw. „przedłużenia przedawnienia karalności” wszystkich przestępstw. Obecnie ustawa przewiduje obligatoryjne przedłużenie karalności (ścigania) wszystkich przestępstw o 10 lub też o 5 lat, co jest uzależnione od wysokości zagrożenia karnego przewidzianego dla poszczególnych  czynów – okres dziesięcioletni ustawodawca przewidział dla wszelkich zbrodni oraz występków zagrożonych karą przekraczającą trzy lata pozbawienia wolności. Krótszy okres ustawodawca przewidział dla pozostałych występków.

Jedynym warunkiem przedłużenia okresu przedawnienia ścigania o wskazane wyżej okresy pozostaje wszczęcie postępowania przeciwko konkretnej osobie w trakcie biegu „podstawowego” okresu przedawnienia, który z kolei określa art. 101 kodeksu karnego. Pod pojęciem tym należy rozumieć wydanie przeciwko konkretnej osobie postanowienia o przedstawieniu jej zarzutów.

Przykładowo – o ile sprawca dopuścił się rozboju (art. 280 § 1 kk) w dniu 01 stycznia 2015 r., to w myśl przepisów w brzmieniu dotychczasowym przedawnienie ścigania tego czynu nastąpiłoby z dniem 01 stycznia 2030 r. (czyn ten bowiem zagrożony jest karą pozbawienia wolności od lat 2 do 12, a w takich wypadkach podstawowy okres przedawnienia, zgodnie z art. 101 § 1 pkt 3 kodeksu karnego wynosi 15 lat). Jeśli w tym czasie wobec sprawy zostałoby wydane postanowienie o przedstawieniu zarzutów, to powyższy okres przedłuży się o kolejne 10 lat. W ten sposób bezwzględna możliwość ścigania karnego sprawcy ustałaby z dniem 01 stycznia 2040 r.
 
Podkreślić jednak należy, o czym szerzej w dalszej części, iż jest to sytuacja czysto hipotetyczna, albowiem ustawodawca nakazuje do powyższych przypadków stosować przepisy nowe, a więc zmienione.

Zmiany po 1 lipca 2015

Wchodząca w życie zmiana doprowadzi do tego, że powyższe okresy przedawnienia ulegną znacznemu skróceniu. Ustawodawca proponuje bowiem nowe brzmienie art. 102 kodeksu karnego. W dalszym ciągu jego zastosowanie uzależnione będzie od wszczęcia postępowania przeciwko konkretnej osobie. Zmianie ulegnie jednak okres, o jaki przedłużona zostanie możliwość ścigania karnego sprawcy. Zostanie on bowiem zmniejszony do pięciu lat – i to niezależnie od charakteru czynu, o który podejrzewany jest sprawca.

Ten sam sprawca, który dopuści się więc rozboju (art. 280 § 1 kk) w dniu 01 stycznia 2015r. musi liczyć się z możliwością skazania go za tenże czyn jedynie do 01 stycznia 2035 roku. Możliwy okres przedłużenia przedawnienia karalności przestępstw wynosić bowiem będzie 5 lat, a nie 10, jak do tej pory.

Kwestia umorzeń

Ustawodawca nie przewidział w ustawie nowelizującej wprowadzenia tzw. przepisów przejściowych, które rozstrzygałyby jakie reguły należy stosować w sytuacji, w której czyn popełniono pod rządami „starej” ustawy, a postępowanie toczy się gdy obowiązują już przepisy znowelizowane.

Przepis art. 4 § 1 kodeksu karnego nakazuje w takich sytuacjach stosować ustawę nową. Ustawę obowiązującą poprzednio stosuje się jedynie wtedy, gdy jest ona względniejsza (korzystniejsza) dla sprawcy. Nie budzi wątpliwości, iż dla podejrzanych czy oskarżonych korzystniejszą sytuacją będzie krótszy okres przedawnienia karalności czynów objętych toczącym się postępowaniem, stąd w takich sytuacjach znajdzie zastosowanie art. 102 kodeksu karnego w brzmieniu obowiązującym od 1 lipca 2015 roku.

Nowe zasady będą zatem dotyczyć także czynów, które zostały popełnione przed wejściem w życie omawianej nowelizacji art. 102 kodeksu karnego.

Sądy, prokuratorzy i inne organy prowadzące postępowanie przygotowawcze po 1 lipca będą zatem zmuszone umarzać wszelkie postępowania toczące się przeciwko konkretnym podejrzanym czy oskarżonym, których nie udało się ukończyć w okresie dłuższym, niż 5 lat od zakończenia „podstawowego” okresu przedawnienia karalności przestępstw.

Umorzenie to z zasady powinno nastąpić z urzędu na podstawie art. 17 § 1 pkt 6 kodeksu postępowania karnego. Okoliczność ta nie stoi jednak na przeszkodzie, aby stosowny wniosek w tym przedmiocie złożył np. podejrzany (art. 9 § 2 kodeksu postępowania karnego).

Odszkodowanie

Jak się jednak okazuje, osoby podejrzane czy oskarżone o popełnienie przestępstw, których w ustawowym okresie nie udało się osądzić, po pierwszym lipca 2015 r. będą mogły liczyć nie tylko na umorzenie postępowania karnego, ale i na odszkodowanie od Skarbu Państwa.
 
Dotychczas przesłanki uzyskania takiego odszkodowania lub też zadośćuczynienia skonstruowane były w sposób niezwykle wąski. Możliwe było domaganie się od Skarbu Państwa odszkodowania czy też zadośćuczynienia za doznaną krzywdę m.in. jeśli na skutek kasacji lub wznowienia postępowania oskarżonego uniewinniono  lub skazano go na ładniejszą karę. Odszkodowanie i zadośćuczynienie przysługiwało także w wypadku „niewątpliwie niesłusznego” tymczasowego aresztowania lub zatrzymania, co rodziło wątpliwości interpretacyjne.

Od pierwszego lipca 2015 roku ustawodawca całkowicie zmienił przesłanki, jakie spełnić należy, aby ubiegać się o odszkodowanie czy zadośćuczynienie od Skarbu Państwa znacznie je liberalizując.

Z tym dniem w życie wchodzi również zupełnie nowy art. 552a kodeksu postępowania karnego, który będzie stanowił autonomiczną i niezależną podstawę do ubiegania się od Skarbu Państwa o odszkodowanie lub zadośćuczynienie za doznaną krzywdę. Przepis ten przewiduje kilka sytuacji, w których można dochodzić tego roszczenia, przy czym na potrzeby niniejszego opracowania skupić należałoby się w szczególności na pierwszej z nich.

Otóż ustawodawca postanowił, iż o ile nie znajdą zastosowania wynikające z art. 552 § 1-3 kodeksu postępowania karnego przesłanki uzyskania od Skarbu Państwa rekompensaty finansowej (które także ulegną istotnej modyfikacji od pierwszego lipca), to w każdym przypadku uniewinnienia oskarżonego lub też umorzenia wobec niego postępowania przysługuje mu od Skarbu Państwa odszkodowanie za poniesioną szkodę i zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, wynikłe z wykonywania wobec niego w tym postępowaniu środków przymusu, o których mowa w dziale VI kodeksu postępowania karnego. Chodzi tu więc zatem nie tylko o zatrzymanie czy tymczasowe aresztowanie (które ponadto nie będzie musiało już być „niewątpliwie niesłuszne”). Poprzez tak szerokie odwołanie się ustawodawcy do „środków przymusu, o których mowa w dziale VI” uprawniona będzie konstatacja, iż będzie ono także służyć np. w razie zastosowania wobec oskarżonego dozoru policyjnego, zabezpieczenia majątkowego czy zakazu opuszczania kraju. Nie ulega także wątpliwości, że uprawnienie to służyć będzie także podejrzanemu (art. 71 § 3 kodeksu postępowania karnego).

Reasumując, należy wskazać, iż analizowana zmiana może spowodować znaczną ilość umorzeń postępowań karnych, w których od dłuższego czasu nie można pociągnąć oskarżonego do odpowiedzialności karnej. Ponieważ często w toku tego rodzaju przedłużających się postępowań stosowane są środki przymusu należy także sądzić, iż po pierwszym lipca 2015 r. znacznie wzrośnie liczba postępowań o przyznanie od Skarbu Państwa stosownej rekompensaty finansowej z tytułu ich stosowania.